Wyrazy kłopotliwe

a propos

Pisownia różni się od wymowy i choć mówimy a propo, piszemy a propos – nie apropo, a propo czy apropos.

ad 1., ad 2.

Po słowie ad nie stawiamy kropki, ponieważ nie jest ono skrótem, ale łacińskim przyimkiem, znaczącym do.

Aladyn

Bardzo często spotykanym błędem jest pisownia przez dwa l, zdaje się, że funkcjonująca nawet w tytule serialu. Przyczyną tego zapewne są wyrazy typu Allah czy Balladyna. Po arabsku imię to brzmi Ala ad-Din, błędna pisownia nie ma więc żadnego uzasadnienia w etymologii. Można też sprawdzić, jaki zapis przyjął się w innych językach:

* angielski: Aladdin

* czeski: Aladin

* duński: Aladdin

* fiński: Aladdin

* francuski: Aladin

* hiszpański: Aladino

* niemiecki: Aladin

* nowogrecki: Αλαντίν

* portugalski: Aladim

* szwedzki: Aladdin

Jak widać, nigdzie nie występuje podwojone l.

alternatywa

Alternatywa to jedna z dwóch, nie więcej, opcji do wyboru. Sugeruje to zresztą etymologia tego słowa; łacińskie alter oznacza jeden z dwóch.

anomalia

Ta anomalia, nie to anomalium. Użytkownicy języka polskiego często uważają też, zapewne na skutek owego błędu dotyczącego liczby pojedynczej, że rzeczownik ten nie ma liczby mnogiej. Tymczasem istnieje ona i brzmi anomalie.

areopag

Słowo to często jest zniekształcane do postaci aeropag, zapewne pod wpływem licznych wyrazów zaczynających się na aero-, jak aerozol czy aerobik. Pomocnym w przyswojeniu będzie zgłębienie etymologii – nazwa ta pochodzi od Areios pagos, czyli wzgórza Aresa.

Auchan

W przeciwieństwie do Geanta i Carrefoura jest to nazwa nieodmienna, brzmiąca we wszystkich przypadkach tak samo.

awizo

Kłopotliwe o tyle, że w dopełniaczu liczby mnogiej powinno używać się awizów, a nie, jak można by się spodziewać, awiz.

Bitelsi

Bitelsi, a nie Bitlesi. Polska postać tego słowa ma oparcie w angielskiej wymowie, nie pisowni.

bliźnięta, dzieci, niemowlęta, wnuczęta

Łączymy je z liczebnikami zbiorowymi, nie głównymi; powiemy więc czworo niemowląt, dwoje bliźniąt, pięcioro wnucząt (nie cztery niemowlęta, dwa bliźnięta, pięć wnucząt).

Bruno, Cycero, Hugo, Kato, Otto

Imiona mogą występować różnież w obocznej formie mianownika: Cyceron, Katon, Brunon, Hugon, Otton. W pozostałych przypadkach (za wyjątkiem wołacza) istnieje tylko jedna forma, w której n jest konieczne (Hugona, Brunonem, Ottonie, Katonowi).

bród, brud

Bród to, jak podaje Słownik języka polskiego, płytkie miejsce rzeki, jeziora lub stawu, przez które można przejść lub przejechać na drugi brzeg. Brud natomiast to przeciwieństwo czystości.

Można spotkać się również z wyrażeniem w bród, które znaczy obficie, bardzo dużo.

chart, hart

Jeśli chodzi o psa, piszemy chart, jeśli o wytrzymałość tudzież hartowany metal, hart.

chłopacy, chłopaki, chłopi, chłopy

Powyższe wyrazy to przykłady dwóch form tego samego słowa w liczbie mnogiej.  Jedna z nich łączy się z męskoosobowymi formami czasowników, przymiotników, zaimków etc. (ci weseli chłopi, studenci, uczniowie), druga zaś z niemęskoosobowymi (te wesołe chłopy, studenty, ucznie). Jak widać, forma niemęskoosobowa ma z reguły znacznie wyraźniejsze nacechowanie stylistyczne.

Zdarza się, że forma męskoosobowa używana jest tak rzadko, że budzi wątpliwości co do jej poprawności, jak choćby w przypadku słowa chłopacy.  Nie jest ona jednak błędna, o ile nie użyjemy jej w niepoprawnym zestawieniu. Powiemy więc Chłopaki poszły do sklepu i Chłopacy poszli do sklepu; ale hybryda Chłopaki poszli do sklepu jest już sprzeczna z zasadami gramatyki.

O słowie chłopcy  nie wspominam celowo – pochodzi ono wszak od chłopca, nie chłopaka.

Pamiętajmy jeszcze, że chłopi mówimy o rolnikach. Jeśli chłopem nazywamy potocznie mężczyznę, powinniśmy to zrobić za pomocą słowa chłopy (jak w słowach piosenki gdzie te chłopy).

co dzień, codziennie

Jak widać, co dzień, jak również co dwa dni, co tydzień, co rok piszemy rozdzielnie, natomiast codziennie ­– razem.

cudzysłów

Poprawną formą jest w cudzysłowie, nie w cudzysłowiu. Często gwoli lepszego zapamiętania tej reguły podaje się potoczny przykład w dupie, nie w dupiu.

dekolt

Słowo to pochodzi z francuskiego decolette, błędem jest więc często spotykany zapis dekold.

dokładnie

Słowo to wcale nie jest tożsame z w rzeczy samej, owszem, otóż to; nadanie mu takiego znaczenia to skutek kalki językowej bądź z angielskiego exactly, bądź niemieckiego genau. Tak naprawdę powinno funkcjonować jedynie jako starannie, szczegółowo. Językoznawcy mimo wszystko mają jednak do tej kwestii stosunkowo pobłażliwe podejście:

http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=12968

http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=159

http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=402

http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=1075

O problemie tym – a właściwie analogicznym, bo włoskiego esatto, odpowiedniku dokładnie – wypowiadał się również, nieco surowiej, Umberto Eco w Zapiskach na pudełku od zapałek, twierdząc, że słowo to upowszechniły teleturnieje. Napisał on, że w mówieniu essato nie ma w zasadzie nic niewłaściwego poza tym, że osoba używająca tego słowa pokazuje, iż włoskiego uczyła się wyłącznie z telewizji. Mówić esatto to jakby popisywać się w salonie encyklopedią, którą nagminnie wręczają jako nagrodę nabywcom proszków do prania.

Don Juan, donżuan; Don Kichot, donkiszot

Don Juan i Don Kichot to nazwy własne, imiona określonych bohaterów. Kiedy mówimy o człowieku przejawiającym określone cechy, powinniśmy napisać donżuan i donkiszot.

do siego roku

Często błędnie zapisywane jako dosiego/Dosiego roku. Tymczasem nie mówimy tu o żadnej Dosi; siego to forma dawnego zaimka si, znaczącego ten. Zachował on się w kilku związkach frazeologicznych, jak tak czy siak; ni to, ni sio; tam i siam.

drewno, drzewo

Drewno to, jak podaje strona PWNu, ścięte drzewo, oczyszczone z gałęzi i kory, używane w budownictwie, meblarstwie itp. lub kawałek porąbanego drzewa. Drzewo to natomiast  roślina wieloletnia o wyraźnie wykształconym pniu, z którego wyrastają konary i gałęzie lub materiał otrzymywany ze ściętego drzewa, używany jako budulec lub opał. O ile drewno możemy więc nazwać drzewem, drzewo drewnem już nie.

drugi największy

Ma to oznaczać drugi pod względem wielkości, ale konstrukcja zbudowana na takiej zasadzie jest błędna. Prawdopodobnie jest to kalka z angielskiego lub innych języków, w których takie sformułowania występują.

drzwi, nożyce, skrzypce, spodnie, widły

Rzeczowniki te występują z liczebnikami zbiorowymi, nie głównymi, napiszemy więc troje nożyc (nie trzy nożyce) oraz czworo drzwi (nie cztery drzwi). Niektóre łączą się również ze słowem para, możemy więc napisać trzy pary wideł, pamiętajmy jednak, że oznacza to trzy sztuki, nie sześć.

dwór

Poprawna jest tylko forma na dworze. Na dworzu mogło zostać utworzone bądź to przez analogię do wyrazu podwórze (na podwórzu) czy wyrażenia na polu, bądź dla odróżnienia od konstrukcji na dworze królewskim/szlacheckim.

Ciekawostką jest, jak podaje Polski bez błędów. Poradnik językowy dla każdego autorstwa Magdaleny Tytuły i Marty Łosiak, że w Małopolsce ukuto złośliwe twierdzenie, które wyjaśnia regionalną różnicę w nazywaniu tego, co jest na zewnątrz, poza domem: ci, którzy mieszkają na polu, muszą mówić, że bawią się na dworze (wychodzą na dwór), w przeciwieństwie do tych, którzy mieszkając na dworze, nie wstydzą się wychodzić na pole.

dzięki

Słowo to kojarzy się z wyrazem dziękować, można więc dostrzec błąd w zdaniu Dzięki nieostrożnemu kierowcy musiałam oddać samochód do naprawy. Powinniśmy użyć tutaj przez czy z winy (których z kolei nie należy łączyć z frazami o znaczeniu pozytywnym).

Profesor Bańko przypomina jednak, że konstrukcję tę można naruszyć, jeśli chcemy, by nasza wypowiedź miała znaczenie ironiczne, jak np. w zdaniu Dzięki moim miłym sąsiadom znowu nie spałam całą noc.

filip

A konkretniej wyrwać się jak filip z konopi. Pisownia dużą literą jest nieuzasadniona; nie chodzi tu o nazwę własną, lecz o ludową, białoruską nazwę zająca. Co prawda Benedykt Chmielowski w staropolskiej encyklopedii Nowe Ateny napisał Filip ze wsi własnej Konopie, będąc za Augusta I posłem na sejmie piotrkowskim, w swoim odezwał się interesie; krzykniono: Panie Filipie z Konopi, wyrwałeś się; jednak o wartości naukowo-literackiej tego dzieła najlepiej świadczy fakt, że to z niego pochodzi słynne zdanie Koń, jaki jest, każdy widzi.

greckokatolicki, grekokatolik

Często spotyka się zapis grekokatolicki, powstały przez analogię do rzeczownika; należy jednak pamiętać, że w przymiotniku występuje grupa ck.

ignorancja, ignorować

Choć słowa te brzmią podobnie, znaczą zgoła co innego. Ignorancja to brak wiedzy, zwykle dość rażący, natomiast ignorowanie to świadomie lekceważenie, pomijanie pewnych rzeczy.

języczek u wagi

Ten związek frazeologiczny narodził się dzięki ruchomej strzałce, wskazującej wychylenie wagi, błędem jest więc forma języczek uwagi.

kanister

Nie karnister, powstały zapewne przez analogię do tornistra; słowa to pochodzi z łacińskiego canistrum, oznaczającego kosz trzcinowy.

karać, kazać

Niektóre formy tych wyrazów różnią się tylko pisownią, należy więc zwracać uwagę na to, od jakiego słowa pochodzą; od karać, czyli wyznaczać pokutę za złe zachowanie, będzie to karzę, karz (Nie karz jej, bo nie zrobiła nic złego), a od kazać, czyli polecać zrobienie czegoś – każę, każ (Nie każ mi odrabiać lekcji).

kolarz, kolaż

Kolarz, inaczej cyklista, to człowiek zajmujący się jazdą na rowerze. Kolaż natomiast – kompozycja plastyczna z rozmaitych materiałów.

koncelebrować

Słowo to odnosi się do mszy świętej i nie znaczy, jak mogłoby się wydawać, odprawiać uroczyście, ale odprawiać wspólnie (przez kilku księży), jak wskazuje łacińska cząstka con- (wspólnie, razem). Dlatego, jeśli powiemy np. o kongenialnym przekładzie czy kongenialnej inscenizacji, będzie to oznaczać dzieło o równie wysokiej wartości co oryginał.

krwiobieg

Często błędnie zapisywany jako krwioobieg.

kłuć, kuć

Kłuć znaczy, jak podaje Słownik języka polskiego, przebijać coś czymś ostro zakończonym, żądlić; wywoływać uczucie ostrego bólu; sprawiać komuś przykrość; o świetle: drażnić lub oślepiać. Kuć natomiast obrabiać plastycznie wyrób z metalu przez ręczne albo mechaniczne zgniatanie go uderzeniem lub naciskiem; ozdabiać metalem; przybijać podkowy pod kopyta konia; rąbać, kruszyć, np. skałę, lub wykuwać coś, np. w kamieniu; stukać miarowo; uczyć się intensywnie, zwykle na pamięć.

kwapić się

Inaczej być skorym do czegoś. Wyrażenie to łączy się ze słowami do (Nie kwapił się do nauki) bądź z (Nie kwapił się z usługą). Błędem są natomiast połączenia takie jak np. w zdaniach Nie kwapił się na wyjaśnienia czy Nie kwapił się w flirt.

linia

A konkretnie iść po linii najmniejszego oporu. Wyrażenie to bywa często znieszktałcane do błędnej formy iść po najmniejszej linii oporu.

magnes, magnez

Magnes to ciało przyciągające inne przedmioty, magnez natomiast – pierwiastek chemiczny, lekki, srebrzysty metal.

Marilyn Monroe

Nazwa własna często zapisywana błędnie, jako Marylin, zapewne poprzez analogię do imienia Mary.

mleć, pleć

Czasowniki te zwykle odmienia się inaczej, niż wskazują słowniki. Podawane w nich formy to np. mleć, pleć, mielesz, pielesz, miele, piele, mełł, pełł, mełła, pełła. W powszechnym użyciu są jednak odmiany mielić, pielić, mielisz, pielisz, mieli, pieli, mielił, pielił, mieliła, pieliła. Warto dodać, że słowniki obok imiesłowów mielony i pielony dopuszczają rzadko używane mełty i pełty.

myślistwo

Nie myśliwstwo, chociaż myśliwy.

naigrawać się

…czyli kpić, szydzić. Często zniekształcane do postaci naigrywać się, powstałej zapewne przez analogię do grywać.

na skutek, wskutek

Ze skrzyżowania tych dwóch wyrażeń powstało na wskutek, którego należy się wystrzegać – jest ono błędne.

nienawidzić

Przez analogię do słów widzieć, przewidzieć itp., często można spotkać się z błędną formą nienawidzieć.

nie zasypiać gruszek w popiele

Frazeologizm ten, oznaczający tyle co nie zaniedbywać ważnych spraw, często bywa zniekształcany do postaci nie zasypywać gruszek w popiele. Tymczasem wyrażenie to jest reliktem po dawnym zwyczaju suszenia gruszek w gorącym popiele, powstałym w piecu po wyjęciu chleba. Zapewne odbywało się to wieczorem, kiedy na skutek zmęczenia pracą łatwo było zasnąć i przegapić chwilę, w której należało wyjąć gruszki.

notabene

Co prawda pochodzi od łacińskiego wyrażenia nota bene (zauważ dobrze), ale w języku polskim stanowi jeden wyraz. Należy dodać, że pierwotne znaczenie zostało zniekształcone i słowa tego używa się raczej do wtrącenia dodatkowej uwagi.

np., itp.

Pierwszy ze skrótów otwiera serię przykładów, drugi może zamykać. Użycie obu na raz, dość często spotykane, jest zbędne.

oboje, obydwoje

Zaimków tych używa w odniesieniu do osób o różnej, nie tej samej, płci.

obojnak

Wbrew pozorom nie obojniak.

obrzydliwy

Słowo to oznacza budzący wstręt, obrzydzenie; potocznie bywa jednak używane niewłaściwie, w znaczeniu brzydzący się czegoś, wrażliwy na widok rzeczy budzących obrzydzenie.

odrzwia, odźwierny

Nie oddrzwia i nie oddźwierny.

oferować, ofiarować

Oferować to inaczej proponować pewne usługi, pomoc, kupno; natomiast ofiarować znaczy dać coś bezinteresownie; poświęcić coś komuś; wystąpić z gotowością zrobienia czegoś dla kogoś czy wreszcie złożyć ofiarę.  

okamgnienie, widzimisię

Słowa te piszemy łącznie; błędem jest pisownia w oka mgnieniu czy według swojego widzi mi się. Należy również pamiętać, że widzimisię jest nieodmienne.

okazać się, wydawać się

Czasowniki te często błędnie łączone są ze słowem być (np. On wydaje się być chory). Konstrukcja taka występuje w innych językach, w naszym jest jednak zbędna.

oko cyklonu

Oko cyklonu, często definiowane jako miejsce największych zniszczeń i w tym znaczeniu używane jako metafora, wcale nim nie jest. Jak podaje Słownik języka polskiego, tak naprawdę to obszar w centrum cyklonu tropikalnego, charakteryzujący się brakiem opadów atmosferycznych i słabym wiatrem lub ciszą.

onegdaj, ongi

Onegdaj znaczy przedwczoraj, często jednak używane jest jako zamiennik w dawnych czasach, kiedyś, w przeszłości, podczas gdy naprawdę znaczenia te należałoby przypisać słowu ongi czy ongiś.

paparazzo

Liczba pojedyncza słowa paparazzi, które jednak w polszczyźnie bywa używane jako synonim paparazzo; należy zaznaczyć, że nie jest to traktowane jako błąd.

perfumy

Słowo to ma wyłącznie liczbę mnogą; nie istnieje coś takiego jak ta perfuma ani tym bardziej ten perfum.

pleonazm

Pleonazm to wyrażenie, którego składowe powtarzają tę samą lub niemal tę samą treść. Do często popełnianych błędów należą użycia zwrotów takich jak pełny komplet, akwen wodny, fakt autentyczny, adres zamieszkania, dalej kontynuować, miesiąc styczeń, cofnąć się do tyłu, najlepsze optimum, bardziej woleć, potencjalne możliwości, schodzić w dół, wchodzić do góry, wracać z powrotem, poprawić się na lepsze, godzina/tydzień/chwila/okres czasu, metr długości.

połowa

Jedna z dwóch równych części całości; nie można więc mówić o większej i mniejszej połowie.

pomarańcza

Wyłącznie ta pomarańcza, nie ta pomarańcz albo ten pomarańcz. W dopełniaczu liczby mnogiej poprawna jest zarówno forma tych pomarańczy, jak i tych pomarańcz.

posiadać

Językoznawcy ostrzegają, aby nie używać słowa posiadać w połączeniu z nazwami rzeczy drobnych, z rzeczownikami abstrakcyjnymi oraz przy podmiocie nieżywotnym (np. posiadać brodę, bilet, wymiary, znaczenie, nadzieję, reumatyzm; autobus posiada 30 miejsc). W podanych powyżej konstrukcjach należy użyć czasownika mieć.

PS, P.S., PS.

Jest to skrót wyrazu postscriptum i jako taki powinien być zapisywany bez użycia jakichkolwiek kropek. Językoznawcy traktują jednak rozpowszechniony błędny zapis dość pobłażliwie. Jak twierdzi prof. Bańko, zapisywanie go z kropkami jest niezgodne z regułą, ale zgodne z tradycją i dlatego powinno być tolerowane. Mówi on również, że można też użyć tylko jednej kropki, po drugiej literze – wówczas nie zamykamy kropką skrótu, lecz jednostkę równoważną zdaniu (podobnie czynimy, stawiając kropkę po słowie Uwaga, a przed treścią uwagi).

Psałterz Dawidów

Dawidów w tytule to forma dawnego przymiotnika dzierżawczego, znaczącego tyle, co dziś Dawidowy. Dlatego odmiana Psałterza Dawidów, Psałterzowi Dawidów etc. jest błędna. Poprawne formy brzmią Psałterza Dawidowego, Psałterzowi Dawidowemu, Psałterzem Dawidowym, Psałterzu Dawidowym.

rządzić, żądać

Rządzić znaczy tyle co sprawować rządy (np. w państwie), kierować kimś albo czymś; żądać natomiast domagać się czegoś.

Saba

Biblia wspomina o odwiedzinach królowej Saby u króla Salomona. Niektórzy sądzą, że chodzi o królową imieniem Saba i błędnie odmieniają królowa Saba, królowej Sabie, królową Sabę etc. Tymczasem Saba to starożytne królestwo w Arabii, nie imię jego władczyni.

standard

Bo standardowy; nie standart.

strużka, stróżka

Strużka to wąski strumień cieczy, natomiast stróżka – kobieta-stróż lub żona stróża.

tautologia

Często mylona z pleonazmem. Jak pisze profesor Bańko, Obydwa terminy nazywają konstrukcję, której składniki powtarzają tę samą treść. Zwykle jednak pleonazmem nazywa się połączenie wyrazów niewspółrzędnych, np. akwen wodny, a tautologią konstrukcję o składnikach współrzędnych lub nie związanych bezpośrednią zależnością składniową, np. trudny i skomplikowany albo pełny asortyment wszystkich grup towarowych.

troglodyta

Nie tryglodyta; inaczej jaskiniowiec.

warzyć, ważyć

Ważyć znaczy określać pewien ciężar/mieć określony ciężar; warzyć natomiast gotować.

wihajster

Przez h, nie ch – źródłem jest niemieckie wie heisst er (jak on się nazywa).

w każdym razie

W języku potocznym często używane jest błędne sformułowanie w każdym bądź razie.

zgłoska, głoska

Zgłoska to inaczej sylaba, a głoska – pojedynczy dźwięk mowy. W zwrocie zapisał się złotymi zgłoskami należy użyć pierwszego z wymienionych słów.

Na zakończenie dowiemy się jeszcze (dzięki Deneve) co nieco o zwrotach skostniałych:

„Skostniałymi” nazywamy zwroty, przed którymi, jak się przyjęło, przecinka nie stawiamy. Zaliczamy do nich m.in.: co się zowie; jak ulał; jak się patrzy; nie wiadomo kto; nie wiadomo co; nie wiadomo skąd; kto wie gdzie; kto wie jak.

(Przed spójnikiem/zaimkiem nie wstawiamy przecinka.)

— Nie wierzę — mruknął Jurek, który nie wiadomo skąd znalazł się w tym samym miejscu co Julek.

Pcha się tam nie wiedzieć po co, a przecież go tam nie chcą!

Zatrudnili nowego listonosza, który ciągle myli domy. Dziś odebrał on listy, które kto wie dokąd ten listonosz zaniesie!

…oraz wskaźniku zespolenia i imiesłowie przysłówkowym:

W języku polskim wytworzył się zwyczaj niestosowania przecinka przed imiesłowem (zakończonym na -ąc, -łszy, -wszy), który następuje po spójniku lub zaimku względnym.

Wydaje mi się, że lecąc na drugi koniec świata, musiałby spędzić dużo czasu w podróży.

Nie rozumiem jej reakcji, gdyż widząc brata, zaczęła krzyczeć naprawdę głośno.

Był to Jacek, który dopadłszy siostrę, klepnął ją w głowę.

Wielu autorów stosuje przecinki przed w.w. imiesłowami i nie jest to błąd. Ani postawienie przecinka przed imiesłowem, ani jego pominięcie nie jest w tym momencie niepoprawne.